Het vergeten graf van anlo deel 1

Op 23 maart 1942 ontdekt prof. Van Giffen dat onder de vloer van het koor een grafkelder ligt. De kelder heeft zijn ingang midden onder de triomfboog, waar een keien trap toegang geeft. De ingang blijkt dichtgemetseld. Alkema, opzichter tijdens de restauratie, maakt er een kleine opening in en ziet dat de kelder gevuld is met puin van de koorrestauratie. In de grafkelder ziet Alkema tevens 3 schedels, 2 van volwassenen en 1 kleine.

De stichting Vrienden van de Magnuskerk heeft zich jarenlang ingezet om de grafkelder te restaureren en toegankelijk te maken. Op 23 mei kon het openmaken van de grafkelder en het archeologisch onderzoek beginnen. Eind juni was de grafkelder gerestaureerd en kon het archeologisch onderzoek afgerond worden.

Als de grafkelder gerestaureerd is zal deze voor het publiek zichtbaar blijven. Daarmee krijgen we een beeld van hoe een rijke adellijke familie in Anloo haar doden begroef. De opgravingen gebeuren onder leiding van restauratiearchitect Kor Holstein uit Groningen. Archeoloog Pieter den Hengst uit Midlaren is ook bij dit project betrokken.

Ontdekking grafkelder

Tijdens de laatste grote restauratie van de kerk gedurende de oorlogsjaren werd in het schip van de kerk een trap van veldkeien ontdekt die uit kwam onder de vloer van het koor van de kerk. De ontdekte ruimte bleek een grafkelder te zijn, met gemetselde wanden en een gewelf. De kelder, van 2,30 bij 1,74 m, werd echter niet verder onderzocht. Prof. dr. A.E. van Giffen en uitvoerder Wobbe Alkema werden het niet eens over de restauratie. Helaas werd de grafkelder toen weer afgesloten en bedekt met een plavuizen vloer. Gelukkig heeft Alkema in zijn dagboek een nauwkeurige tekening van de kelder gemaakt, zodat we weten hoe de grafkelder er uit ziet.
 
Met het onderzoek hopen we straks duidelijkheid te krijgen hoe oud de grafkelder is, wie er in begraven is, of er nog restanten zijn en mogelijk komt er ook duidelijkheid of het koor een apsis, een nisvormige ruimte aan de kerk, gehad heeft.
 
Voor zover bekend is de Magnuskerk de enige kerk in Drenthe met een grafkelder.

Tijdens de restauratie in de 2e wereldoorlog gevonden trap die toegang geeft tot de grafkelder.

Graafwerkzaamheden in het schip van de kerk in de jaren 40 van de vorige eeuw.  

Het vergeten graf van Anloo deel 2

Op 22 april is de eerste bouwvergadering geweest ivm de opgraving, restauratie en archeologisch onderzoek van de grafkelder in het koor van de Magnuskerk.

Foto Martin Panman. (Kor Holstein, Bert Huisman, Paul Brood en Luuk van Schaik)

De start van de restauratie is op 23 mei a.s. Er zal eerst een afscheiding tussen het koor en het schip gemaakt worden. Dit is noodzakelijk om te voorkomen dat de hele kerk onder het stof komt.

Het Van Vulpen orgel blijft in het koor staan en zal volledig worden ingepakt.

Kerkdiensten kunnen tijdens de opgravingen gewoon doorgaan.

Er zullen voor belangstellenden een aantal kijkdagen worden georganiseerd. Dit zal op een zaterdag zijn, zodat de medewerkers van Brandsbouw uit Groningen door de week rustig kunnen doorwerken.


Het vergeten graf van Anloo deel 3

Dagboek Wobbe Alkema

In de jaren 40 van de vorige eeuw werd het schip van de Magnuskerk grondig gerestaureerd. Uitvoerder was Wobbe Alkema uit Assen. Tegelijkertijd deed prof. dr. van Giffen archeologisch onderzoek in het schip van de kerk. Hij ontdekte dat de eerste kerken er al rond 900 stonden. Ook ontdekte van Giffen sporen van een nederzetting uit de Romeinse tijd. (200 jaar na Christus) Verder ontdekte van Giffen een trap van keien dat naar een afgesloten grafkelder leidde. De grafkelder ligt op de grens tussen koor en schip.

We weten dit omdat we in de jaren 80 van de vorige eeuw van Monumentenzorg van de provincie Drenthe het dagboekje van Alkema kregen.  Alkema hield per dag nauwgezet bij wat er in de jaren 40 in de kerk gebeurde. Hij maakte ook een prachtige tekening van de grafkelder. Wij lezen ook dat Van Giffen en Alkema ruzie kregen. Van Giffen wilde de restauratie een maand stil leggen om verder archeologisch onderzoek te doen, maar Alkema wilde verder met restaureren. Alkema kreeg zijn zin en Van Giffen heeft de grafkelder niet meer kunnen onderzoeken. Het archeologisch onderoek bij de grafkelder werd gestopt. Wel maakt Alkema een gat in de keldermuur en ontdekt drie schedels. Twee van volwassen personen en een kleinere.

Alhoewel er in de jaren 80 al plannen waren voor de restauratie van de grafkelder, was de tijd er toen nog niet rijp voor. We zijn het echter niet vergeten. Een aantal jaren geleden zijn we opnieuw besprekingen begonnen om de grafkelder te restaureren en het archeologisch onderzoek af te ronden. Na heel veel overleg kwam er uiteindelijk witte rook.

Het dagboekje van Alkema lag echter niet meer in Assen. Na veel speurwerk, bleek het in het archief in Groningen te liggen.
Vandaag hebben we het boekje opnieuw kunnen inzien dankzij de medewerking van Albert Beuse van de Groninger Archieven.
RTV Drenthe heeft er opnames van gemaakt en gaat het binnenkort uitzenden. Het dagboekje is online in te zien. www.archieven.nl/nl/zoeken

Cameraman Serge Vinkenvleugel, Albert Beuse en Martin Panman

 Het vergeten graf van Anloo deel 4

Documentaire

Volgende week zal de opgraving en restauratie van de grafkelder in de Magnuskerk beginnen.
Van deze werkzaamheden wordt een documentaire gemaakt. Vandaag zijn de eerste opnames gemaakt.

Regiseur Arno Cupedo en documentaire maakster Saskia Jeulink in gesprek met Kor holstein en Pieter den Hengst.


Het doel van de opgraving en restauratie is dat de bezoekers van de Magnuskerk kunnen zien hoe vroeger de rijke landjonkers hun doden begroeven. Ook is het archeologisch onderzoek van groot  belang. Verder willen we mensen ic. bezoekers bewust maken van het feit dat in Anloo één van de oudste kerkgebouwen van Noord Nederland staat, met een boeiende geschiedenis waar straks een nieuw hoofdstuk aan toegevoegd wordt.  
Arno Cupédo cameraman en regiseur en Saskia Jeulink, documentaire maakster (Groningen) hebben de de opdracht er een leerzame documentaire van te maken. Vandaag zijn diverse mensen geinterviewd en zijn er bij en in de kerk opnames gemaakt. Als de documentaire klaar is zal die in de kerk te zien en te koop zijn. 
 

 

Het vergeten graf van Anloo deel 5

Openmaken grafkelder gaat beginnen

De grafkelder in de kerk van Anloo wordt de komende weken geopend, gerestaureerd en wordt toegankelijk gemaakt.  De voorbereidingen worden op dit moment getroffen. Om stof in de kerk te voorkomen wordt er tijdelijk een afscheidingswand tussen het koor en het schip gemaakt.
Daarna worden de oude plavuizen voorzichtig verwijderd en op 27 mei gaat de schep echt de grond in. Het hele proces wordt begeleid door Kor Holstein restauratiearchitect (Groningen) en Pieter den Hengst, archeoloog (Midlaren).

In de 2e wereld oorlog werd het schip van de kerk gerestaureerd. Tevens werd door Prof.dr. van Giffen en zijn mensen in het schip van de kerk archeologisch onderoek gedaan. Hij vond fundamenten van een aantal andere kerken, waarvan de eerste kerk al omtreeks het jaar 900 gebouwd was. Ook vond vond hij sporen van een nederzetting uit de Romeinse tijd. (200 jaar na Christus) Verder vond Van Giffen een trap van veldkeien dat naar een dicht gemetselde grafkelder leidde.

Deksel van een graf werd ontdekt tijdens het archeologisch onderzoek. Ligt nu naast de preekstoel.


Het archeologisch onderzoek bij de grafkelder is nooit volledig afgemaakt en geinterpreteerd omdat er onenigheid kwam tussen de uitvoerder van de retauratie, Wobbe Alkema en Van Giffen. Van Giffen wilde het restauratiewerk stilleggen om verder archeologisch onderzoek te doen, maar Alkema wilde doorgaan met restaureren.

Zo zag het schip van de kerk er uit in de jaren 40 van de vorige eeuw.


Daar waar Van Giffen gestopt is met zijn onderzoek gaat Pieter den Hengst nu verder. Op 30 mei wordt de stenentrap opnieuw ontgraven en komt men bij de muur van de grafkelder. Die zal worden opengebroken en de grafkelder zal onder toezicht van de archeoloog worden leeg gehaald.

Wat er in de grafkelder wordt aangetroffen is niet precies bekend. Wie liggen er in begraven? Alkema schrijft in zijn dagboekje over drie schedels. Liggen er nog meer menselijke resten in? Hoe oud is de grafkelder of is het een crypte? Kunnen we ook aantonen of de kerk in zijn begin tijd een absis heeft gehad, waar in de katholieke tijd het hoofdaltaar gestaan heeft.

Veel vragen die wachten op antwoorden. 
 

Zat er bij de bouw van de kerk in de elfde eeuw een absis? 

Eind vol gende maand moet de restauratie en het archeologisch onderzoek zijn afgerond. De grafkelder zal daarna op bepaalde dagen voor het publiek te bezichtigen zijn. Later dit jaar zal het archeologisch onderzoek gepubliceerd worden.

Op zaterdag 4 juni is het koor van de kerk open van 10.30 tot 12.00. Dan kunnen bellangstellenden een kijkje nemen in de grafkelder. Pieter den Hengst, archeoloog zal dan aanwezig zijn om eventuele vragen te beantwoorden.

 

Het vergeten graf van Anloo deel 6

Om stof in het schip van de kerk te voorkomen heeft de aannemer een schot gemaakt tussen het koor en het schip.

Ook het van Vulpenorgel (een schenking van dr. Jelle Zijlstra) dat in het koor staat, is stofdicht verpakt. Er wordt gefilterd lucht ingeblazen om het orgel in optimale conditie te houden.

Stofschot en werkplek voor de archeoloog en bouwvakkers


De aannemer heeft boven de onder de plavuizen liggende trap naar de grafkelder een nis gemaakt waar onder hij en de archeoloog zijn werkzaamheden verder kan verrichten. Morgen, woensdag 25 mei zal begonnen worden met het uithalen van de plavuizen. Dit is een precisie werkje omdat zoveel mogelijk plavuizen heel moeten blijven. Men hoopt vrijdag zoveel grond heeft uitgegraven dat de trap van veldkeien zichtbaar wordt.

De stenentrap ontdekt door prof.dr van Giffen

 

Complete afsluiting

De kerk is tijdens de werkzaamheden NIET toegangkelijk voor het publiek. Voor belangstellenden is er op zaterdag 4 juni van 10.30 tot 12.00 uur een kijkdag.

 foto's Martin Panman 

Het vergeten graf van Anloo deel 7

Plavuizen genummerd en voorzichtig gewijzigd.

Nu het koor van het schip is gescheiden zorgt een ventilator voor overdruk in het schip, waardoor deze gevrijwaard wordt van stof.

Voorzichtig worden de tegels uitgezaagd

De plavuizen zijn allemaal genummerd en worden er voorzichtig uit gehakt en opgeslagen in het koor van de kerk. Onder de plavuizen werd een steenlaag aangetroffen en daaronder ligt gelukkig los zand. Vrijdag 27 mei wordt dit zand weggegraven en zal men de trap van veldkeien, die toegang geeft tot de grafkelder gaan bloot leggen. Maandag a.s. zal de dichtgemetselde muur van de grafkelder worden opengemaakt en dan is het afwachten wat men zal aantreffen.

Op nummer opgeslagen in het koor

De kerk is tijdens de werkzaamheden NIET toegangkelijk voor het publiek. Voor belangstellenden is er op zaterdag 4 juni van 10.30 tot 12.00 uur een kijkdag.

foto's Martin Panman

Het vergeten graf van Anloo deel 8

Vandaag is het uitgraven naar de toegang naar de grafkelder begonnen. Als eerste werd de boog van de grafkelder zichtbaar. Daarna gingen de gravers op zoek naar de oude trap van veldkeien. Het bleek dat Prof. dr. Van Giffen zijn werk goed had gedaan. Hij had de  grafkelder en de trap, die hij tijdens zijn archeologisch onderzoek in de tweede wereldoorlog had ontdekt,  goed ingetekend.

Medewerker Mus, van bouwbedrijf Brands kapt voorzichtig de plavuizen uit de vloer


De plavuizen zijn er uit

Een stukje bot wordt gevonden.

De rondboog van de grafkelder wordt zichtbaar.

Onder toezicht van twee archeologen worden langzaam maar zeker de grote veldkeien van de trap zichtbaar.

De kerk is tijdens de werkzaamheden NIET toegangkelijk voor het publiek. Voor belangstellenden is er op zaterdag 4 juni van 10.30 tot 12.00 uur een kijkdag.

foto's Martin Panman

 

Het vergeten graf van Anloo deel 9

Vandaag 30 mei gaan de archeologen verder met het ontgraven van de grafkelder onder het koor van de Magnuskerk in Anloo. De eerste treden van de keientrap zijn al blootgelegd. Maandag in de loop van de dag zullen alle treden worden uitgegraven. De dichtgemetselde toegang tot de grafkelder wordt dan goed zichtbaar. Uit de opgravingen zijn tot nu toe een aantal kleine fondsen gedaan. Er werden een paar muntjes gevonden, botresten en metalen hengsels van doodkisten.

 www.magnuskerk.nl/nieuws

Keientrap wordt zichtbaar.  Foto Martin Panman

Het lijkt er op dat de trap van veldkeien veel ouder is dan de grafkelder. De speciale aandacht van de archeologen gaat daar ook naar uit.

In de loop van de week zal de dichtgemetselde toegang van de grafkelder worden geopend. Wat daarin aangetroffen wordt is niet bekend.

Zaterdag 4 juni is de kerk open van 10.30 tot 12.00 uur.

Mensen die geïnteresseerd zijn kunnen dan een kijkje nemen naar de grafkelder.

Een archeoloog is aanwezig om eventuele vragen te beantwoorden.

 

Zie ook www.magnuskerk.nl/nieuws

 

 Het vergeten graf van Anloo deel 10

Vandaag wilden de archeologen graag verder gaan met hun onderzoek, echter er bleek een grote steen in de weg te liggen. De steen, een zogenaamde stiep steen, is tijdens de restauratie in de jaren 40 in het trapgat gegooid.

Dergelijke stenen werden vroeger gebruikt als fundering.

Nadat de wanden waren verstevigd, werd er een takel op geplaatst. Daarna werd de steen er uit getakeld.

 foto's: Martin Panman


Het vergeten graf van Anloo deel 11 

De archeologen zoeken naar bewijzen waarmee ze kunnen aantonen dat de keientrap ouder is dan de huidige Magnuskerk. Om dat onderzoek goed te doen is extra tijd nodig. Vanmiddag en woensdagmorgen zullen ze hun onderzoek voortzetten en alles goed in kaart brengen.

Hoe gaan we het doen?

Intussen maakt archeoloog Pieter den Hengst een klein gaatje in de dichtgemetselde toegang van de grafkelder. Met een endoscoop kijkt hij of de grafkelder ook vol ligt met puin. In het zeer beperkte zicht dat hij heeft, heeft hij geen puin zien liggen.

Verschillende cameraploegen waren erg nieuwsgierig naar de resultaten.

foto's Martin Panman

 

Het vergeten graf van Anloo deel 12

Vandaag werd een begin gemaakt met het openen van de grafkelder. De archeologen hebben een kleine opening gemaakt in de dichtgemetselde toegang van de grafkelder. Men wilde weten hoe de bouwtechnische staat van de kelder was en men wilde weten wat er in lag.

De kelder ziet er goed uit. Achterin de kelder liggen verschillende menselijke resten. De archeologen gaan nu verder met hun onderzoek waarbij duidelijk moet worden hoe oud de grafkelder is. Hopelijk wordt ook duidelijk hoe oud de keientrap is. Vragen als: 'Lag die trap er al toen de huidige kerk werd gebouwd of hoort de trap bij een oudere stiepenkerk, of is de trap gemaakt toen de grafkelder werd gemaakt', worden mogelijk beantwoord. 

Uit archief onderzoek is gebleken dat in de grafkelder vermoedelijk begraven liggen de twee vrouwen van Ritmeester Alberda en een kind.

Alberda woonde op de Venneborg in Anloo. Een grote borg met tuinen, vijvers en een orangerie. Alberda kocht de borg van de rijke familie Ellents. Ellents die o.a. het orgel in de Magnuskerk schonk, had ook herenhuizen in Annen.

Alberda zelf is niet begraven in zijn grafkelder. Hij overleed in Groningen en is daar begraven.

 

Het vergeten graf van Anloo deel 13

Vandaag sluiten de archeologen hun onderzoek in de Magnuskerk af. Daarna zullen alle gegevens worden geïnterpreteerd en t.z.t. gepubliceerd.

Margot Daleman is gespecialiseerd in onderzoek naar botresten (fysisch antropoloog). Zij zal onderzoeken hoeveel mensen er in de grafkelder zijn begraven. De botten worden ingetekend en genummerd.

Archeologen aan het werk (foto Martin Panman)

De onderzoekers dragen beschermde kleding omdat in de grafkelder mogelijk schadelijke bacterien aanwezig kunnen zijn.

Morgen gaat de aannemer verder met het restaureren van de grafkelder.

De grafkelder is zaterdag a.s. te bezichtigen. De kelder is NIETtoegankelijk, maar belangstellenden kunnen er wel in kijken en foto's maken. De kerk is open van 10.30 tot 12.00 uur. Bezoekers kunnen door de toren naar binnen en verlaten de kerk door het priesterdeurtje in het koor.

 

Het vergeten graf van Anloo deel 14

Zaterdag was de Magnuskerk open voor het publiek. Het was zo druk, dat niet iedereen direct bij de grafkelder kon kijken. Daarom werden groepjes van ongeveer 20 mensen toegelaten tot het afgeschermde gedeelte van de grafkelder.

 

Archeoloog Pieter den Hengst gaf uitleg over de grafkelder en over de trap van keien.

In de kerk vertelde Martin Panman over het gehele restauratie proces en over de adelijke familie Alberda.

 

 

Het vergeten graf van Anloo deel 15

Het mysterie blijft

 
Het archeologisch onderzoek naar de grafkelder en de forse trap van keien is inmiddels afgerond. Niet alle vragen kunnen beantwoord worden. De trap zou als laat-middeleeuws gedateerd kunnen worden, maar ook in de 18e eeuw tegelijk met de grafkelder gebouwd kunnen zijn.


Wel duidelijk is dat de huidige kerk er eerst stond en dat later de keientrap is aangelegd. De trap doorbreekt namelijk de fundering van de kerk en de vrij komende keien zijn mogelijk gebruikt om de trap te bouwen.
Verder blijven er nog vragen als: ‘Wie heeft deze grafkelder laten bouwen? Was dat de rijke familie Ellents of was het Ritmeester Alberda? In archieven staat dat Ritmeester Alberda de grafkelder kocht rond 1747, maar er staat niet dat hij de grafkelder heeft laten bouwen. 
Wie liggen er nu begraven? Uit archieven weten we dat de beide vrouwen van de Ritmeester er bijgezet zijn en een kind. Maar de fysisch antropoloog heeft botten gevonden van 7 mensen. Wie waren die mensen. We weten het niet en waarschijnlijk zullen we er nooit achter komen.

Toen de grafkelder een paar dagen geleden open gemaakt werd, ontdekten de restaurateurs twee mangaten die ruw in het gewelf van de kelder gehakt waren. Dit is vermoedelijk gedaan in de jaren 30 van de vorige eeuw. Zijn er toen botten ingegooid, van mensen die ik het koor begraven lagen? We weten het niet..


 


Het vergeten graf van Anloo deel 16

Kijkdag Zaterdag 11 juni van 10.30 tot 12.00 u.

 

Aanstaande zaterdag is de kerk op veler verzoek open voor het publiek. De grafkelder is nu nog zichtbaar. Volgende week wordt er een vloer gestort en dan kan men alleen de trap nog zien door een luik te openen. Dat zelfde luik geeft straks ook toegang tot de grafkelder.

 

Het vergeten graf van Anloo deel 17

Deze week is de vloer boven de grafkelder hersteld. Het beton is gestort en aangesmeerd. 

Het luik is geplaatst en nu is wachten tot het beton is uitgehard. Dan kunnen de oude plavuizen weer gelegd worden. Vervolgens wordt de werknis weer afgebroken en kan de schoonmaak van de kerk beginnen.

 

29 juni komt de grondradar. De archeologen willen weten wat er nog meer onder het koor te zien is. In het koor zijn nog nooit archeologische onderzoeken gedaan en met behulp van de grondradar hopen de archeologen dat de bodem wat geheimen prijs zal geven.

 

Het vergeten graf van Anloo deel 18

De restauratie van de grafkelder is afgerond en de oplevering vond plaats op 29 juni. Alle plavuizen zijn terug op hun oude plaats. De grafkelder is nu toegankelijk. Het luik met het wapen van de Ritmeester Alberda er op kan geopend worden om toegang tot de grafkelder te krijgen. Om het trapgat zijn palen geplaatst met een ketting er tussen. De grafkelder is nu prima te zien. De kist met beenderen wordt t.z.t. in de grafkelder geplaatst.

Het geopende luik.

Het trapgat is afgeschermd

Het deksel van het luik met het wapen van Ritmeester Alberda.

 

Het vergeten graf van Anloo deel 19

Vandaag wordt in het koor van de kerk het onderzoek met de grondradar uitgevoerd. De ondergrond van het schip is nog nooit archeologisch onderzocht. Alle graven liggen er nog. Dit in tegenstelling tot het schip. Daar zijn alle graven geruimd. Met het onderzoek hopen we duidelijkheid te krijgen wat er nog onder het koor zit. Is er nog een grafkelder? Zijn er sporen te zien van een absis, liggen er nog grafplaten of stenen grafkisten.

 

Het vergetengraf van Anloo deel 20

Het onderzoek met de grondradar is afgerond en de gegevens zijn geinterpreteerd. Uit het onderzoek blijkt dat het gotisch koor van de kerk nog een romaanse voorganger heeft gehad. De funderingssporen zijn duidelijk te zien.

Hoe de afsluiting van dat koor was weten we niet. Was het recht afgesloten of was het een ronde of driehoekige afluiting? Helaas daarop kom geen antwoord.

 

Het vergetengraf van Anloo deel 21

Restauratie grafkelder afgerond

Restauratie grafkelder afgerond

De grafkelder in de Magnuskerk is gerestaureerd en zichtbaar voor het publiek. In de kelder is een kist geplaatst, waarin de gevonden beenderen zijn gelegd. De kist is afgedekt met een glasplaat, zodat de botten zichtbaar blijven.

Fysisch antropoloog Margo Daleman

 

 

Het doel van de stichting vrienden van de Magnuskerk was de grafkelder te laten restaureren en zichtbaar te maken voor de bezoekers. Met het openen van de grafkelder wil de stichting ook laten zien hoe vroeger de rijke landjonkers hun doden begroeven.

Van het gehele restauratieproces is een documentaire gemaakt die op verzoek in de kerk te zien is.

Tijdens de restauratiewerkzaamheden is ook archeologisch onderzoek gedaan. We weten nu dat er 1 grafkelder in het koor van de Magnuskerk ligt en dat er nog verschillende graven en grafplaten liggen. Ook weten we dat de grafkelder niet van de rijke ambtenarenfamilie Ellents was, maar van Ritmeester Unico Evert Alberda. Alberda kocht in 1746 een herenhuis van de familie Ellents. Het huis kreeg in 1747 het recht van havenzate. In archiefstukken staat dat Alberda een grafkelder kocht voor 300 gulden. We weten nu dat de beide vrouwen van Alberda en een kind in de grafkelder gegraven liggen.

Waar de havezate gestaan heeft in niet precies bekend. Er stond een herenhuis van Ellents direct naast de kerk, maar dat is vermoedelijk niet de havezate geweest. Die lag langs het Anlooerdiepje zo'n 500 meter van de kerk richting Gasteren. Naar de juiste plaats zal nog verder onderzoek gedaan moeten worden.

Bijzonder is ook de ontdekking van een middeleeuws romaans koor dat kleiner was dan het huidige gotisch koor.

 

Agenda

Nieuws